GWARY I DIALEKTY W POLSCE

DIALEKTY – 5 odmian języka w całej Polsce

Dialektem nazywamy regionalne zgrupowanie gwar oraz utartych schematów językowych, które mogą łączyć się także z kulturą danego obszaru. Z tym pojęciem wiążą się również specjalne pojęcia fonetyczne, charakterystyczne dla poszczególnego dialektu. W języku polskim wyróżniamy 5 dialektów: 

Dialekt mazowiecki

Charakteryzuje się odnosiowieniem samogłosek nosowych, a więc zmiana brzmienia "ą" i "ę" jako "on" i "en",  wymawianiem ke, ge jak kie, gie,kę, gę jak ke, ge (np.: nogie, rękie, kedy, kerować).Oprócz tego często można spotkać się z mieszaniem wymowy "i" oraz "y", dzięki czemu otrzymujemy "sin" (zamiast "syn") lub dim (zamiast "dym"). Z dialektem tym możemy spotkać się na Mazowszu, Kurpiach i ziemi łęczyckiej, a szacowana liczba osób posługujących się nim to 3 miliony. Przykładowe słowa: krepki - orzeźwiający, sfolgować - zwolnić, piejak -kogut. 

Dialekt wielkopolski

W tym dialekcie utarły się specyficzne formy czasowników 1. i 2. osoby liczby mnogiej, przykładowo “robita” i “robima”, zamiast “robicie” i “robimy”. Podobnie jak w dialekcie mazowieckim, samogłoski nosowe zmieniają swoje brzmienie, jednak zamiast słów “węch”, “wiązać”, “wszędzie”, “widzą”, usłyszymy: “wy̨ch”, “wiųzać”, “wszyńdzie”, “widzom”. Swoim obszarem obejmuje tereny Wielkopolski, województwa kujawsko-pomorskiego oraz pomorskiego. 

Dialekt śląski

Na jego rozwój ogromny wpływ miały języki czeski i niemiecki. Część wyrażeń tego dialektu pokrywa się z językiem staropolskim. Charakteryzuje się wymową samogłosek nosowych ą (nosowe o) jest wymawiana jako ón, óm, óń, np. rómbać (rąbać), sómsiod (sąsiad), Szlónzek (Śląskrynkóm), natomiast samogłoska ę jest wymawiana jako ym, yn, yŋ, yń, np. gymba (gęba), keryndy (którędy), ryŋka (ręka), dziyŋki (dzięki), piyńć (pięć). 

Występuje także osobna odmiana czasowników wraz ze słówkiem “żeś”, a więc zamiast polskiego “ja byłem/byłam” otrzymujemy “jo żech był (lub byłech albo byłżech)’’. Dialekt śląski często postrzegany jest jako osobny język (ślunsko godka) i używany jest przez ponad 60 tysięcy Ślązaków.

Dialekt małopolski

W Małopolsce można spotkać się przede wszystkim z częstym używaniem partykuły "że" w trybie rozkazującym ("weźże", "idźże", "zróbże", "podajże") oraz udźwięcznieniem głosek bezdźwięcznych: "jestem" zamienia się na "jezdem”. Charakterystyczny jest również zaśpiew w mowie potocznej, czyli śpiewnej intonacji mówienia, łączące się z przeciąganiem ostatniej samogłoski słowa. Swoim zasięgiem obejmuje południowo-wschodnie regiony.

Dialekt kaszubski

Kwestia jego statusu jest sporna, ponieważ powszechnie jest uważany za osobny język (nauczany w szkołach oraz obok języków nowożytnych i języka łemkowskiego zaliczany do przedmiotu maturalnego), jednak wielu językoznawców wciąż uważa go za dialekt. Można wśród osób posługujących się nim spotkać częstsze niż w polszczyźnie ogólnej występowanie orzeczenia po dopełnieniu, przez co zdania często kończą się czasownikiem. Zachowały się również liczne germanizmy czy elementy z języka staropolskiego, przykładowo nazwy miesięcy(januarjus, februarjus, martius, apryl). Posługuje się nim ponad 110 tysięcy Kaszubów, głównie na północy naszego kraju.

Charakterystycznym zabiegiem fonetycznym dla wszystkich dialektów (oprócz wielkopolskiego) jest tzw. mazurzenie, czyli wymawianie głosek dźwięcznych (sz, cz, dż) tak, jak ich bezdźwięcznych odpowiedników (s, c, dz). Przykładowo, zamiast słów "pszczoła" czy "czapka", użyjemy "pscoła" i "capka". 

GWARY – porozumiewanie się na mniejszym obszarze

Jak już wiecie, na terenie naszego kraju obowiązuje kilka dialektów, natomiast w ich obrębie wyróżnia się również kilkadziesiąt gwar. Gwara to nic innego jak odmiana języka narodowego na danym terenie. Najpopularniejszymi gwarami w Polsce są: gwara podhalańska, śląska, podlaska, wielkopolska oraz krakowska. Poniżej możecie znaleźć ich krótkie opisy.

Gwara podhalańska

charakteryzuje się żywiołowością wypowiadanych zdań. Sama gwara zawiera wiele wyrazów typowych dla Podhala np. złóbcoki (instrument przypominający skrzypce) oraz wyrazów, które określają widoki lub zjawiska, które są spotykane tylko w górach, np. bryndza (ser owczy) lub bacówka (góralski szałas pasterski). Używana jest w Małopolsce – głównie przez górali na Podhalu (stąd nazwa).

Gwara śląska

Stanowi mieszankę różnych języków: polskiego, niemieckiego, rosyjskiego, czeskiego oraz łaciny. Wykształciła się przez to, że teren nie zawsze należał do tej samej administracji. Przykładowe słowa z gwary śląskiej to: bryle (okulary), luft (powietrze), binder (krawat) Gwara ta używana jest na terenie Górnego i Dolnego Śląska.

Gwara podlaska

Składa się z innych, różnych gwar, które opierają się na językach: litewskim, białoruskim oraz ukraińskim. Wykształciła się z powodu napływu na dzisiejsze ziemie polskie, graniczące z Białorusią, licznych osadników z dawnej Rusi czy Wołynia. Owa gwara charakteryzuje się długim wymawianiem samogłoski „e” oraz nieużywaniem zwrotów grzecznościowych (typu pan/pani) w wypowiedziach.  Przykładowymi wyrazami są: graba (ręka), czychunka (kolejka), śłozy (łzy). Używana na terenie województwa podlaskiego.

Gwara wielkopolska

Może być nazywana również gwarą poznańską. Charakterystyczne dla niej są zapożyczenia z języka niemieckiego – nie tylko jeśli chodzi o germanizmy, lecz także o składnię. Oprócz tego ta gwara używa przyrostków zdrabniających oraz elementów gwar wiejskiej ludności, która przybyła na tereny Poznania pod koniec XIX w. Przykładowymi słowami są: bimba (tramwaj), gzik (twarożek) oraz bejmy (pieniądze). Występuje – jak sama nazwa wskazuje – na terenach dzisiejszej Wielkopolski oraz jej terenach.

Gwara krakowska

Cechami tej gwary są: charakterystyczna wymowa „ą” i „ę” oraz końcówki „ynka”, akcent jest przesunięty w wołaczu na ostatnią sylabę (akcent inicjalny), inne wymawianie samogłoski „o” – zmienia się ono często w „ł” (np. osiem w łosiem). To, co wyróżnia tę gwarę to używanie partykuły „że” w trybie rozkazującym na końcu wyrazu, np. weźże, podajże. Przykładowe wyrazy to weka (rodzaj długiej bułki), sagan (czajnik), portki (spodnie). Jest używana na terenie Krakowa i jego okolic ale także na Górnym Śląsku oraz Podhalu. 

Tekst na podstawie:

https://navtur.pl/place/news/362,polskie-gwary

https://portal.librus.pl/rodzina/artykuly/mowie-godom-godaja-gwary-i-jezyki-na-terenie-polski

https://gwara.info

http://www.interklasa.pl/portal/index/strony?mainSP=subjectpages&mainSRV=jpolski&methid=9945000&page=subpage&article_id=318042&page_id=13083

https://www.polskieradio.pl/7/129/Artykul/2729020,Wielkopolska-Slask-Kaszuby-Podhale-Sladem-dialektow-i-gwar

https://lingwistyka.fandom.com/pl/wiki/Dialekty_j%C4%99zyka_polskiego